Vivaroaupenc

Lo vivaroaupenc o vivaroalpenc es lo dialècte nòrd-occitan parlat dins lo nòrd-èst de Velai, de franjas au sud de Léger, lo nòrd de Vivarés, lo Daufinat meridional, los Aups de lenga occitana en França e en Itàlia e a la Gàrdia en Calàbria (lo bas-vivarés, nòrd-occitan el tanben, es pas de vivaroaupenc, mas la varietat nòrd-cevenòla dau lengadocian).

Lo nom de vivaroaupenc lo devèm au lingüista Pèire Bèc dempuei los ans 1970, es lo nom que mai s'utiliza encuei. D'unes especialistas an donat tanben d'autres noms au vivaroaupenc: aupenc-daufinenc (Juli Ronjat), nòrd-provençal (Joan Glaudi Bouvier), anfizonic e lo domeni dialectau essent l'Anfizòna (Pèire Nauton); o encara aupenc, provençal aupenc, gavòt dins un sens alarjat (normalament l'aupenc e lo gavòt son de subdivisions dau vivaroaupenc, vejatz çai sota). Açí del valensiá es metátesis de çai.

Sa caracteristica principala es la chaüta de las dentalas intervocalicas latinas simplas : chantaa (o chantaia) per c(h)antada, monea per moneda, bastia (o bastiá) per bastida, maür per madur. Lo vivaroaupenc, tocant a las T finalas tonicas representa un estat intermediari entre la situacion dels autres dialèctes occitans e la del francés (E del francoprovençal) : non i a convergéncia de fòrma entre d’una part los mots de formacion populara eissits d’un etimon que presenta una T simple intervocalica en sillaba finala (ex. latin GRATU, PRATU, BONITATE, CIVITATE, FORTUNATU, LAXATU, STATU, MARITU, PARTITU, BATTUTU > grat, prat, bontat, ciutat, fortunat, laissat, estat, marit, partit, batut), e d’autra part los mots de formacion populara venguts d’un etimon en TT (o PT), o los mots que provenon d'un manlèu sabent al latin, (CATTU, PLATTU, *RATTU, *PETTITTU, SEPTE, SOLU+ITTU ; status, discretus, spiritus > c(h)at, plat, rat, petit, sèt, solet ; estat, discret, esperit) ; quand lo vivaroaupenc presenta, com lo francés, doas serias distintas : 1) /gra/, /pra/, /buntˈa/, /siwt'a/, /furtyn'a/, /lejs'a/, /est'a/, /mar'i/, /part'i/, /bat' y/ ; 2) /ʧat/, /plat/, /rat/, /pet'it/, /sɛt/, /sul'et/ ; /est'at/, /diskr'et/, /esper'it/. La desinéncia verbala de primiera persona i es -o (coma en francoprovençal, italian, chapurriau, castelhan, galego, portugués): parlo per parli o parle.

Un trach frequent mas non sistematic es lo rotacisme de l (passatge a r): barma per balma o bauma, escòra per escòla, saraa (o saraia) per salada. Los parlars aupencs (stricto sensu) an mantengut la prononciacion de la r finala dels infinitius com al valensiá (çò qu'es excepcional en occitan modèrne) e la m finala dels noms prononciada "-mp".  Lo vivaroaupenc ten en general lo vocabulari de l'occitan amb los eventuals cambiaments fonetics del nòrd-occitan, mas a tanben de formas lexicas especificas (arcaïsmes e mots diferents de la rèsta de l'occitan) que plan sovent son comunas amb los dialèctes lemosin e auvernhat. Aqueste lexic conten de tèrmes tanben emplegats endacòm mai, pasmens los avèm pas excluses per l'amor de donar una mòstra del vocabulari vivaroaupenc. afiquet: àbit, vestit, pelha, guelha arlèri: original, babòi ateirar: recaptar, arranjar, adaptar aüra : ara aure: autre ; autra causa baraiar/barraiar/baralhar?: s'agitar brisa (una) : momenton chalaa: traça en la nèu chamin: camin. sobre chamin: pel camin chavalh, chavau: caval chorma: grope, còlha daube: ambe dissande: dissabte divèrt: disavèrt; dolent, marrit entalabordir: estordir eissubliar: oblidar embabiolar, embabiaular: enfaitilhar amb de mots  / embaucar castellano enlojar(s'): obstruir enquesiam (mai): endacòm (mai) entrapar: plantar, atrapar esgrasar: gratar esmaiar: inquietar, estonar; ocupar, afarar eüra: ara fachina : nina, patòta, popada, popèia fesclard: embuc fuèc: fuòc galar (se) : s’amusar gangalhar (se) : brandar garna: branca de conifèr amb las agulhas  / branca de pi en agulles gibar: secotir golalhon: gargalhon   / garganchó, gargall guinhar: bolegar jarri: buòu, brau laïns: dedins, lahens/laguens gascon liéger: legir, léger lucar: gaitar (tanben emplegat) mièijorn: miègjorn nipat: original (persona estranha) ordis: otilhs paniòu: nesci, pauc desgordit paparòt: pureia, sopa patir: suportar pereu: tanben pialar: escorçar  / escorsá, pelá, traure la escorsa de un abre, pi, antes de arrossegá piana: pantofla pifraire: golut quesar: calhar, tàiser quistar: recampar (d'argent, de causas) rata penaa, rata pena, rata plena, rata pen(n)ata, rata penada, rata penat, rata bòrnha, rata voroira («soritz que pana») / murciélago, rata penada recèure: recebre  / ressibí ? recordari: pensada, tèsta (al figurat) remieutar : murmurar  / remugá en este sentit, no en lo dels rumiáns ren: res. quauque ren aure: quauque ren mai / rien français, res chapurriau, no res repuar: reprendre, recomençar soca: còlha tabalòri: nesci taravèla: foradoira, traucadoira tege: fart uau [jaw] : uèlh (tanben emplegat) / ull  , ojo castellano, Auge alemán, eye inglés varalh : tap (trafec rotièr) vès: en cò de; vèrs / en contra de ? I a dos grands sosdialèctes. L'aupenc (vivaroaupenc de l'èst) se parla dins los Aups, çò es dins las Valadas Occitanas (estat italian), los Auts Aups, lo nòrd e lo centre dels Aups Maritims e lo nòrd e lo centre dels Aups d'Auta Provença. Se caracteriza per una fonetica fòrça conservatritz, ont sovent se pronóncia totas las consonantas finalas coma en occitan medieval, en particular la -r finala dels vèrbs a l'infinitiu e de las terminasons -ier, -aor, -ior (per -ador, -idor). Tanben se pòt auvir, dins certans parlars, las finalas intactas -m [m], -rn [rn], -rm [rm], -lm [lm]. Se subdividís en doas sosvarietats segon Robèrt Lafont: Lo cisaupenc o aupenc oriental dins las Valadas Occitanas (estat italian). Una autra classificacion, segon Felip Martèl, parla de l'inaupenc, que correspònd aproximativament au cisaupenc, mas en exclusent las Valadas Occitanas del nòrd e en apondent Cairàs. Lo gavòt subre lo pendís occidentau dels Alps (estat francés). Lo vivarodaufinenc (vivaroaupenc de l'oèst) se parla dins lo sud d'Isèra, Droma, lo nòrd de Vivarés (Ardecha), lo nòrd-èst de Velai o dau Naut Léger (vèrs Sinjau) e dins de franjas al sud de Léger (vèrs Sant Bonet dau Chastèl e Lo Borg d'Argentau). Se caracteriza per una fonetica mai evolutiva, pròcha de las tendéncias de l'auvernhat e dau lemosin, en amudissent las consonantas finalas. Segon Felip Martèl, i a doas sosvarietats: Lo vivarovelaiés a l'oèst de Ròse (nòrd-èst de Velai, franjas de Léger e nòrd de Vivarés : Naut Vivarés, Botèiras). Lo rodanodaufinenc en Droma e dins lo sud d'Isèra. Chal ben precisar que lo bas-vivarés (o sud-vivarés) es un parlar lengadocian e non pas vivaroaupenc. En cisaupenc (varietat de vivaroaupenc de las Valadas Occitanas), doas nòrmas se fan concurréncia, la nòrma classica e la nòrma de l'Escòla dau Pò.  

Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan cisaupenc (extrach de la Declaracion Universala dels Dreches Umans) Un tablèu mai complet de totas las nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article occitan.
Nòrma classica	Nòrma de l'Escòla dau Pò
Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotaas de rason e de consciéncia e lor chal agir entre elas amb un esperit de frairesa.	Toutes les persounes naisoun liures e egales en dignità e en drech. Soun douta de razoun e de counsiensio e lour chal agir entre eles amb (/bou) un esperit de freireso.

 

• Mots du Champsaur, Hautes-Alpes, Claudette Germ

• Alibert L., 1976, Sa Gramatica occitana segons los parlars lengadocians, Montpellier, CEO, 2a edicion.

• Anghilante D. & Bianco G., 2002, Parlar, lèser, escriure en occitan alpenc oriental, Regione Piemonte / Chambra d’òc.

• BRONZAT Franc, MARTÈL Felip (1983), L'espandi dialectau aupenc, assag de descripcion, Revista Novel temp.

• Carrera A. 2007, Gramatica aranesa, Lleida, Pagès Editor. Aranés.

• Comission internacionala per la normalizacion linguística de l’occitan alpin 2008, Nòrmas ortogràficas, chausias morfològicas e vocabulari de l’occitan alpin oriental, Coni, Espaci occitan / Regione Piemonte.

• Chambon J.-P., 2003, « La déclinaison en ancien occitan ou : comment s’en débarrasser ? Une réanalyse descriptive non orthodoxe de la flexion substantivale », RLiR, n° 67.

• DALBERA Jean Philippe, 1994. Les parlers des Alpes- Maritimes, étude comparative, essai de recontruction, ed. Association Internationale d’Etudes Occitanes, Londras (Anglaterra), 1984, 750 p.

• Deledar J., 1995, Grammaire des parlers Couserannais, IEO-Arièja, Loubières (09).

• Deledar J. &t Poujade P., 2001, L’occitan parlé en Ariège, Pamiers, Cercle Occitan Prosper Estieu.

• Desrozier P. & Ros J., 1974, L’ortografia occitana, lo lemosin, CEO, Université de Montpellier III.

• De Stefano A. 1909, La Noble leçon des vaudois du Piémont, Paris, Honoré Champion.

• Di Lizan P. 1986, Occitano Alpino. Cenni storici, grammatica, vangelo di S. Marco, Cuneo, Primalpe.

• Griset I. 1966, La parlata provenzaleggiante di Inverso Pinasca (Torino) e la penetrazione del piemontese in Val Perosa e val San Martino, Giappichelli Editore, Torino, 182 p.

• Hirsch, E., 1978, Provenzalische Mundarttexte aus Piemont, Tübingen, Max Niemeyer Verlag.

• L’occitano dell’alta Val Pellice, studio morfologico, 2007, Provincia di Torino / Comunità montana Val Pellice - Società di studi valdesi.

• Lafont R., 1971, L’ortografia occitana, sos principis, CEO, Université de Montpellier III.

• Lafont R., 1972, L’ortografia occitana, lo provençau, CEO, Université de Montpellier III, 74 p.

• Morosi G. 1890, L’odierno linguaggio dei Valdesi del Piemonte, AGI, t. XI, pp. 309416.

• Pons T. 1968, « Georges Morel, prosateur occitan du XVIème siècle  », Annales de l’Institut d’Etudes Occitanes, 4ème série, n° 3 pp. 341-347.

• Pons T. & Genre A., 2003, Prontuario morfologico del dialetto occitano-provenzale alpino della Val Germanasca, Pinerolo, Alzani editore.

• REVEST Laurenç, 2002. Lingüística sincrònica, lo parlar vivaroalpin de Berra (Alps Maritimas), airal trivalent entre vivaroalpin maritime, creissent e meian. 4 p. trabalh presentat a la universitat de Niça, facultat de Letras.

• REVEST Laurenç, 2003. Le vivaroalpin maritime (dit gavot) et la zone au contact du niçois et du provençal dans les Alpes Maritimes, 135 p. Memòria de Mestritge.

• Sibille J., 2003, La Passion de saint André, drame religieux de 1512 en occitan briançonnais  : édition critique, étude linguistique comparée, thèse de l’Université de Lyon II.

• Sibille Jean 2008, «  Les formes en -i issues du nominatif pluriel de la 2ème déclinaison latine, en occitan  : essai d’approche panchronique  », in Fréchet C. (dir.), Langues et cultures de France et d’ailleurs. Hommage à Jean-Baptiste Martin, Lyon, PUL, pp. 233-250.

• Telmon T. & Canobbio S., 2004-..., Atlante linguistico del Piemonte occidentale, Torino Priuli & V

• De l’adaptation de la graphie dite classique de l’occitan aux variétés les plus atypiques : Le cas de -t final en vivaro-alpin et de -s du pluriel en cisalpin méridional, Jean Sibille
• Sit sus l'occitan vivaroaupenc de Velai e Vivarés
• Sit sus l'occitan vivaroaupenc dau Vivarés Naut
• Presentacion del gavòt berrenc o palhonenc pel lingüista Laurenç Revèst
• Imatgièr italian - occitan aupenc per la mainada
• Pechon lexic d'alpin d'òc, Hardryan e Pénélope Devirieux sus Calameo
• Pechon lexic d'alpin d'òc, Hardryan e Pénélope Devirieux
• Lexic del vivaroaupenc e del vivarés, Didier Grange, 2008
• Lexic francés - occitan aupenc, Andrieu Faure, 2009
• Apréner la lenga e lo vocabulari occitan vivaroaupenc
• Lexic del gavòt
• Presentacion e caracteristicas del gavòt
• Gramatica del gavòt de Molièras
• Provèrbes e dichas de Molièras
• Comptinas de Molièras
• Lexic del bòsc e las plantas de Molièras
• Lexic plurilingüe de Lo Vernant (Valadas)

Lemosin. A.

Lo lemosin ten en general lo vocabulari de l'occitan amb los eventuals cambiaments fonetics del nòrd-occitan, mas a tanben de fòrmas lexicalas especificas (arcaïsmes e mots diferents de la rèsta de l'occitan) que plan sovent son comunas amb los dialèctes auvernhat e vivaroaupenc.
Aqueste lexic conten de tèrmes tanben emplegats endacòm mai, pasmens los avèm pas excluses per amor de donar una mòstra del vocabulari lemosin. NDR: tota esmenda, correccion o melhora es benvenguda, especialament quand ignorèm la definicion o l'existéncia d'un mot ("??") o que sèm pas segurs qu'existisca ("?" Certans mots pòdon aver una consonanta iniciala epetentica: g-uech [get], l-èsser, z-onte, v-onta... franc. : francisme a evitar Lo sufix aumentatiu -às, -assa ven -ard, -arda.

Loís Alibert

• abaura: fr. (d') à présent
• abausir, 'bausir [bu 'vi] : abausir, esbalausir
• abeurat, abeurada: fr. détrempé(e)
• abeuratge m., beuratge f.?? : beuratge
• abilhar ('bilhar) v. assasonar (tanben vòl dire Vestir)
• abinar: acoblar (sens general e sens sexual)
• abochar, abochonar (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• abora (d') : d'ora, tòst
• abòrd (d') : a l'instant, tot primièr, lèu; d'abòrd que: tantlèu que; puèi que (tanben emplegat)
• abracar v. fatigar grandament
• abrial (sud del Perigòrd), abriu (nòrd [abri(w)/abre], abriau: abril
• acaçar (acassar? varianta de (a)catar?) : cobrir
• acatar, 'catar: amagar, escondre; cobrir
• acelar, açalar, acialar: abrigar de la pluèja
• acelat, açalat, acialat (a l') : abric (a l'); d'amagat, d'escondon, d'agachon, d'assetons)
• achabason: terminacion
• achaptar: comprar, crompar (non seriá un francesisme: Acapte e acaptar ‘adquirir, obtenir’ com acatar ‘reverenciar, respectar, obesir’ provenon en darrièra instància d’un meteis vèrb latin captare)
• acimar: emplenar a ras
• acimat, -ada: que sa cima es elevada
• aclapir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• aclatar (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• acocolar (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• acoconar (/s'): emmitoufler
• acossar : encoratjar
• acotar: fr. appuyer, accoter, soutenir, étayer; atteindre
• acotir, cotir: batre, maltractar, prene pels cabèls
• acotit, -ida, cotit, -ida: mesclat, -ada
• acranar (s') : se far crane, polit
• acraponhir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• acropir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• aer: èr, aire (tanben emplegats)
• afinar: enganar
• aflatar: careçar
• aflincar v. aficar, pimpar
• afamgalir: afamar
• afolir: ??
• agresir fr. aigrir
• agroar (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• agromar, agromelar, agromelir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• agrumir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• agrupir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• aguir : asirar
• aguissable: aissable, fr. détestable, insupportable
• aguissença: asirança, òdi
• aigafòrt: aigafòrta (tanben emplegat)
• airau: airial, fr. basse-cour
• airier: abajonièr (vaccinum myrtillus)
• aisat adj. aisit
• aisinable : propri a rendre servici, a metre a l'aise
• aisinar : preparar??
• aitanben: (a)tanben; fr. aussi bien, c'est pourquoi
• aitanpauc: tanpauc ; fr. aussi bien, c'est pourquoi
• aitanplan: tanplan; fr. aussi bien, c'est pourquoi
• aitau: atal
• ajauc: fr. ajonc
• ajumbrir (s'): acatar (s') (tanben emplegat)
• alacada: fòrta plojada?
• alaidonc, 'laidonc: doncas
• alha (Cruesa): alh
• alopir: assalhir; maltractar; invectivar
• aluchar : alumar (tanben emplegat)
• amassar, 'massar: regropar ; atrapar, prendre (un còp)
• amodelonar: fr. antasser
• amorrar : abaissar la testa, faire mòrdre la pols
• amortesir fr. adoucir
• ancèis /ancès que : abans que
• anchau m. : anchòia f.
• anda: tanta, sògra, mairastra; abusivament: granda, mameta
• anueit/anuèit, anuech/anuèch: auei, uei (tanben emplegats)
• apà! (de Òc-pas?) : non vòli pas!
• apautar: fr. renverser
• apetís fr. ciboulette
• aplèch [aplej] : fr. soc (de charrue)
• apoiar: fr. appuyer
• aponhar: garder, aver mestièr de quicòm; fr. répugner à faire quelque chose, tarder
• aprueismar ('prueismar, [prajmà], [(o)preimà], [apresmà], [aprowmà]): apropchar
• aquilhs (plural de 'aquel', ancian cas subjècte)
• ara. D'ara ençai: d'ara enans, d'ara en avant
• arair: araire
• arçà! : interj. per incitar a faire quicòm (de òr + ça)
• arcar: passar per dessús de
• arçau : arç (planta). Fiau d'arçau: fil de fèrre barbelat
• archelar: escalar. fr. escalader
• areclana: ??
• argiu m. : argila
• aromaire: murtrièr?
• aromir: tuar
• arondesir fr. arrondir
• apietosir: fr. apitoyer
• arpiar: arpejar
• arreir: arrèire
• arser: ièr al ser
• asperja f. espargue
• assedrat: assedat
• artichau, artrujau m. cachofle
• assumir (s') : s'assopir
• assuausar: apasimar, adocir, calmar
• assús, a sus: sus, sobre
• au : o (pronom neutre)
• auçada: nautada
• aucha, òucha: pradèl o camp claus situat prèp de la maison, sovent près de la cort dels pòrcs, ont se los laissava
• auguer, auger?? : aver
• aul: el. V. Eu
• aulana: avelana. fr. noisette
• aumalha f. bestial gròs
• aura adv. ara
• aures: quicòm mai, autra causa
• ausanier (comunas del sud del país de Garait, region de Sent Vauric): bois [bwej] entrò una linha que jonh Ansesme, Jòlhac e Ladapeira, e [bwi] dejós d'aquesta delimitacion)
• ausar: gausar
• ausela: ironda; femela d'auseu
• auseu: aucèl
• auvelha, ovelha n. oelha, aolha
• auvernhata: fr. litorne (grive)
• avacar: reüssir, capitar
• avalir (s') : esfondrar (s')
• avant que de + v. inf. : abans de
• aver: prend lo sens d'atrapar, raubar, n'acabar amb quicòm o quauquarren, tuar
• avesat (d') : de costuma, d'abitud
• avisar: regardar

Auvernhat Q-R

quan, -a, quanh, -nha: quin, -a

quantben: quant

quarteir (a " de): còsta de, prèp de

quatre (/oras) (las ) : gostar (tanben emplegat)

quatrejar: galopar

quauchaus: quicòm

quaucòm: quicòm (tanben s'emplega)

quena: fr. guibolle (camba)

queicòm/quelhcòm?: quicòm

quesar (se) : se calar, se taisar (tanben emplegats)

quialar, quilar: cridar d'una veu aguda

quilhar: fr. glisser

quinçon: pinçon

quitram : godron

raba, rabeta: fr. rave

raba-chaul: fr. chou-rave

rabanat : fr. rassasié

rabir (pas ) : sofrir tròp per conservar la paciéncia

racina: carròta

racinar: recular

radiç, rafe: rave

rafanèl: fr. raumàs (tanben emplegat)

rafar las ussas: fr. froncer les sourcils

raian: corrent d'un ribièra

rainaud, rainalha f. : mandra

ram: avèrsa vigorosa

rama: fr. fane; fusta/lenha menuda, brancam

ramada: avèrsa vigorosa

ramassar (se '): rentrar a l'ostal

rampalm: bois

rampanha: epidèmia

rampon, respon? [ris pu] : bois

rana: granolha vèrda

ranc: ròc

randa, rasa (a ") de adv. : rasís

randurar: batre la campanha, flanar

ranvèrs: penda al nòrd

rapar : atrapar (p. ex. una malautia)

rapaton: diable

rapitar: s'agripar

rasa: gandòla, regòla. fr. rigole (dans les prés)

rasa (a ") de adv. : rasís

rasàs: precipici

rastèl (de ) : per l'esquina (caire ). rastèl de l'esquina: colomna vertebrala

ratavolaja, ratavolaia: ratapenada (tanben emplegat. E tanben:

rata-panada, rata-panata, rata-papanada, rata-paparada, rata-papinada, rata-parpanada, rata-parparata, rata-parpelhada, rata-parpenada, rata-pempenhada, rata-pempinhada, rata-pinhada, rata-penaa, rata-penà, rata-penarda, rata-penauda, rata-perpenada, rata-liada, rata-volada, rata-volusa, grifuda, artiaulada)

raufelós, -osa: que rauqueja

recenar: recular

reclaure: dintrar las bèstias

recoquet: caganís, enfant vengut long temps aprés los autres

recurar: recoltar lo mèl

rega: gandòla

rega, reja, reia: fr. sillon. Sautar la reia: fr. dérailler

regde: corrent d'un ribièra

redebelet: bisaïeul

reibelet: fr. roitelet

rèi-bernat: fr. roitelet

rèi-petit: fr. roitelet

reinatge: fèsta patronala (oèst de la Nauta Lèira, vòga o vòta dins l’èst del departament)

reire: rire

rembaumar: sentir bon

remolada: maionesa

remudar: remenar

ren, ranh: renhon

repatiar (repastiar?): assadolar, assaciar

repotet: garron (fr. jambonneau)

requèsta / requista (aver ") : èsser recercat, reputat

resselha, ressegum: fr. sciure

restoble: estobla, fr. chaume

reta: carrieron en fòrta penda

retard: èsser de retard: èsser en retard, aver de retard

retrassar : recaptar, fr. ranger

reveire (a) : reveire (al "). fr. au revoir

revirar: renversar

reviure: fr. regain (segonda èrba d'un prat)

revolum: torbilhon

revolumar: torbilhonar

ribeira, ribena: valada

rigal: papag-ros

rimar: fr. froncer, rider

riu: ribeira pichona

rival, rivau: ribàs, tèrtre en penda al bòrd d'un riu o d'un vaur. Rivatge

roassar: traïnar, tuar lo temps

robiaca: devòta; anc. sòrta d'infermièra e d'educatritz del Velai presenta en tots los vilatges per aidar la gent

ròc-ferrau : basalt

rodana: fr. ornière; traça de ròda sus la nèu

rodau: foguièra de la Sant Joan

rodolatge: circ, radi, sector circular

rogelhon: rosat (vin)

rometz, romegàs, romeguiera: romec

rondinar: fr. trainer, flaner, glander; murmurer, grogner

ronhar: romegar

roquejar: getar de pèiras a qualqu'un

roscha/ruscha: escòrça

rossèl, -a: blond,-a; ros, -sa; jaune, -a

rostissa (faire una ) : far cremar l'èrba per trabalhar la tèrra

rot,-a: agotat fisicament

rover: rove (tanben emplegat)

rufe: rugós (freg)

ruia: rua, carrièra

Auvernhat M-N

madament : parièrament  / malamén

madèble: malaudiu

madiera : brancas de sause / madera -> fusta

mèstre [méstre] : mèstre (forma mai emplegada)

maestre [maytre] [muytre] : mèstre

mai: tanben  / mai o may en chapurriau es nunca, tamé es también

mag, maid, mast: mastra, maestra, mats, mèid, mèi, mei. fr. pétrin

mai, malh: pibol

mainatja-te!, mainatjatz-vos! : Tenètz-vos fièrs (formula d'adieu)

maite. tantes maites: tants d'autres / tans d'atres

maitot/mai: tanben (s'i ditz tanben)

majofa : majossa

majofla: majossa, majofa

maganhós : malautiu, que sembla pas en bona santat

malha fr. meule; tas de gerbes dans une grange

maluç m. : amaluc  / melic (ombligo) ?

mambor: dificultat, charivari, bruch

mance, mança: esquèrra

mançard: esquerròt

mandurar: macerar

manhar: dominar, batre

marbiocha/merbiucha (grafia mai etimogica) (etim. bas lat. *minimicula) : drolleta

mardet [mortchí] : boc  / mardá (mascle de ovella, choto mascle de cabra)

màrfie: fr. transi, engourdi

margarida: coccinella   / mariquita (insecte)

margolhar: fr. patauger, manier salement, barboter

marguilhièr: fr. bedeau

marmelaud: manouche, nomade, gitan / gitano, gitanet

marts: dimarts   / dimats

mas: sonque, solament

masada, maseda, masela, masel, masa, mase?, maeda [moeda] : formiga

masada: fr. hameau

masca: bruèissa

mascharar: mascarar. fr. barbouiller, noircir, charbonner. / mascará, taca de carbó, carbonilla, teó, brasa 

massança: colleccion

'massar: fr. prendre; ramasser; se refugiar / buscá rasé, arrasserás

masuc: fr. buron

maton: fr. tourteau (producte de sarratge de las prèissas)

maussa: majofa, fraga

mauvàs, mauvasa: malvat, malvada

me (ex: per me) pron. ieu

meal: mèl  / mel (miel) ?

mècres: dimècres

mèdia: fr. sieste. V. Mèidia / michdiada

mei: amb   / en,  yo vach en mon pare

mèi, mèja/mèija/mèia, edemièi, demèja? : mièg, mèi (tanben emplegat)

mèidia, mèdia, meijorn: miègjorn  / michdía

meijornar: espartin

mèinuèit: mièjanuèit  / mijanit, michanit

meire/medre: meissonar

meiriar (se) : mudar d'ostal (del latin 'migrare')

melh: milh (fr. millet)

'melh: al, amb lo

mèlh(s): mièlhs

mentre adv. : durant  / mentres, mentrestán

meola [m(i)ewla] [miaula]: mesolha, modela, mica (de pan) / miga, una mica (un poquet) ?

mèque: fig mocat. fr. penaud

merende: repais dels trabalhadors que se manja al mitan de la matinada, vèrs dètz oras, e al mitan de la vesprada cap a quatre oras

meritar: Acò li merita ben: merita ben acò

mès adv: mas

meschaent, a: dolent, a

mesenga: fr. mésange

mesir, mosir : fr. moisir

mèsma: meteis, meteissa / mateix, mateixa, matéis, mateissa

messatge: vailet, servicial

miá: amiga (sentimental)

mialaud, mialon? : fr. mialan, milan

micha: pan blanc

mielhs (de) de mai plus, de plus, en otra  / de mes , ña una cadira de mes, ne som cuatre y ne ñan sing

milhard: claufotís de ceriesas

mimí/niní: nenon  / chiquet ?   / nen en català ?

minaire: menairon

minauna: gaton, caton  / minino , mixino ? 

mineira: mina, mena

minjar: manjar  / minjá, minjo, minges, minge, mingem, mingeu, mingen

minòt: gat

mioleira: basalt

mirgalhat : fr. de plusieurs couleurs

mis, blat d'Espanha: blat de las Índias / tipo de blat   / mies castellano ?

mission: tot far mission de: tot en fasent semblant de

mitanièr, a: capmasièr, a

moinant: donat que, estant que. fr. attendu que, étant donné que

mòl [mwa]: mica (de pan) / miga de pa

mola, moleta: flasca, flascon

molet: molin (tanben emplegat)

molha: fr. endreit tranquil d'una ribièra; luòc ont l'aiga cola tan discretament que pareis dormenta.  / remanso castellano

molhard: fr. sorsa d'aiga viva que nais dins los pasquièrs de las montanhas nautas.  / ullal ?

momonejar: fr. marronner; murmurer

monalha: fr. marmaille

mòna: monina, monard

monèira: fr. hanneton

monilh: nombril

morralhar (se): se barbolhar (p. ex. la cara de manjar) ; se cobrir (lo cèl) / anugolás, cubrís lo sel

morralhar (se): lord, barbolhat; ebri

morla: socha (tanben)

moschaud: tavan  / tabá (insecte)

moschon: mostic; moscard  / moscarda, mosca collonera, moscardó 

mosseiron: campairòl

mosteau m., mosteala: mostela  / mustela (mustélido)

mostièr : monastèri

mot, mota: sens còrnas (animal)  / mocho, mocha (cabra)

mota: pelena, gason, pelosa

mòuser: fr. traire

mouton: moton  / cordé, mé a Balears

móuser: mólzer

muaa: auratge, avèrsa (evolucion de 'mudada')

muralha: mur

Nadau f: Nadal m

narisa, narina: narion

narma adv cap  / cap (ninguno, ninguna) ?

narsa: sanha perilhosa (tanben emplegat)

nau: nòu (tanben emplegat)

naular: navigar  / ñaulá

nautenc: fr. hautain

neaula, niola [niwva, niwga] : nèbla (fr. brouillard)

neaulós: nivolós

nèbla f. fr. brouillard; brume  / broma, boira, niebla, dorondón

neija, neja: nèu

nèir(e), nèira/nièr, a: negre, negra

nèci, nèsci ?? , -a [nèjsi]

nevier: fr. névé m  / nevada

niarma, niun: degun

nibol : nivol (tanben emplegat?)  / núgol ?

n(i)eus: quitament, e mai

niula: nivol

no: nos. fr. noeud

noche: grosilhièr

nogièir: noguièr  / anogué, anou, nogué, nou, noguera

nojalh: nogalh

nòn [non] : non

nomar: apelar, sonar qualqu'un  / nombrá

nosilha: avelanièr  / avellané, Nocilla sone casi igual y está feta de avellanes, cacao, etc, hazelnut inglés, Hazelnuss alemán

notza: notz, noga

nov'oras (las ) : desjunar tradicional del matin

nu: nud / despullat, descorcholí / nu en català

nuech [nuet/në], nueit [nej/neit??] : nuèch, nuèit / nit / nuey nuei aragonés cheso

nuòu, nòva: nòu, nòva

Auvernhat U-Z

uergas f.pl.: orgues

uerge, òrge, òrgi, (u)erdi, breichèia (Liuradés) : òrdi

ueu: uòu (tanben s'i ditz)

ugon: V. Chavanhòu

ulhe, ulha: sadol, sadola, tip, tipa

usatge: costuma  / costum, costums

uvern: nèu (tanben emplegat)

vacança [baconso]

vacha [batcho/batzo/vatcha/vatza]

vachier [batzié]: lo qui fa formatges, es lo superior del 'botelhier'

vachiera [batziero]: totas las vacas e vedèls que passan l’estiu a la montanha que fa partida d’un domèni

vaciva [bachibo] : vedèl d’un an

valhant [baillon/balion]: valhant obrièr que trabalha lèu

vaira [bajro]: velada (luna)

vaissa: avelanièr

val(s) : vèrs lo(s)

valada: fr. vallée   / val , vall , Vall del tormo, Valljunquera, Valderrobres

valdre: valer (tanben emplegat) / valdre, aixó val un euro, no vals per a res, estes vaques valen un dineral, valgo, vals, val, valem, valeu, valen

valiure: fr. ravin

valor [balor/valor]

vana: cobertura del lièch  / vánua, bánua

vapor [bapor/vapor]

vaque ! : vèni ! / vine aquí ! 

varalh/varolh: tumult  / baralla català ? 

varena: terrenh granitic, tèrra esterila, landas

varnichon, varnichona : vinhairon, vinhairona (de St Varnin, patron dels vinhairons) / Barchinona ere lo nom antic, Barcino, Barcelona

vas. V. Vèrs

vau: fr. val  / vau de roures, vau de robres, Valderrobres

vaudre: valer (tanben emplegat)

veaa, veiaa: causa

vedel, vedelh, vediau: vedèl

vèlh/vieu: vièlh  / Vielha, vella, Andorra la Vielha

velha: fr. vielle à roue

velhaca: vielhard(a)

velhar faire: susvelhar

velhessa: vielhitge

ven! venhi! : vèni!   / vine ! 

vendre [bendre]  / veng, vens, ven, venem, veneu, venen

venemós/venimós [benimos/venimos]: verenós  / venenós ? 

véner: venir (tanben emplegat)

ventar [bentà] : fr. vanner le blé (en Naut Auvèrnhe se servisson pas d’un 'van' fr., com en Limanha, mas en laissant caire, de naut, lo blat al vent)

velh(s): al(s), vèrs lo(s)

ventar: mai ventar: valer mièlhs

verdier/verdeir/vergeir/vergier: vergièr  / verger català ? / jardí ? / vergel castellano ?

veren: fr. venin; fig. venin, haine, rancune  / rancunia català ? 

verenós, verenosa: venimeux

vergonja [bregongio] (Cantau Sud), vergonha [vergunho](Cantau oèst, nord e èst)  / vergoña ?

vernhàs: fr. ormeau

vernhat: vèrn, vèrnhe. fr. aulne

vèrs [ves/be] [vas] : en/a; a cò de. ex: Vèrs Clarmont (Marcha, Lengadòc, Provença, Forés)

vertelhonar : se tòrcer de rire

vesiat, vesiada : qu'es minhòt, polit, agradiu de veire

vèsta: fr. veste. V. Jaca, Borré

vetz: còp, vegada; A la vetz: de costuma, d'abituda

vial, viala, vil, vila, lag, lagja

viala, vila

vialatge, vilatge [bilatzi] : vilatge

viaus, - a: laid, - a, fr. vilain, -e

viaus: gandòla, rigòla

vidalha: peitrina

vièla, vièna, velha: vielle (instrument musical)

vija, vimja, vime: vim (tanben emplegat)

vilaud: estatjant de la vila (pej.)

vilent: avar, marrit e lord

vinalha: sopa de vin

vinholat: vinhairon

vint [bin(t)] : fr. vingt  / 20, vin 

viòl: dralhòl, chaminon

violet: sendièr

violon [biulun/viulun] : fr. violon

viraluelh: guerlhe

visar: regardar, gaitar; escrutar; far atencion / guaitá, vore, mirá

viseta : escalièr que vira, en fòrma de vitz

vispada: pluèja subta, de corda durada / pluja català

viveda: civada  / sibada

v-o: o (article neutre)

vodre, voire??: voler (emplegat en una partida del Puei de Doma) / voldre

vòga, vòta: fèsta patronala

voidar, vueidar [vuejdà] : vuejar  / vuidá

volam [vulan/bugon] : faucille

volha: oelha (tanben emplegat)

v-ongla [onlha] : ongla  / ungla, ungles

v-onta: onta  / aragonés enta, hacia, cap a dal, enta arriba

v-ora: ara

vormalh: còp donat sus lo nas

vorzina: fr. saule marsault

vousadoiras f plur: debanadoira. fr. dévidoir

vueidar, voidar [vwejdà]: vuejar

vuve, vuva/veva: vieuse, vieusa

z-elh, z-ela: el, ela

zò, ò: zo, o (article neutre)

Auvernhat O-P

• òc-ben [a be/o pe] : òc, reforçat
• òc-plan [a plo/o plo] : òc, reforçat
• ocha: tèrra arabla; cap o chap (d'un baston)
• oire: odre
• oleta: fr. petite cruche
• olha: oelha
• omplidar: oblidar  / olvidá
• ónger: assasonar
• ongir: imbiber (vêtement ou une chose). V. embeure
• òra (parlars del Santflorenc): ora
• orange, oranja: irange  / taronja
• orba lutz (a l') : orizont? (a l'), a nuèit tombada
• orcèl: fr. pis
• òrdi, blat d'òrdi: òrdi (cultivat)
• orfaneau [arfaniaw] : orfanèl
• òrgi, òrge: òrdi (salvatge, 'hordeum sativum')
• òrt de sopar: fr. potager
• òs: nogalh o clòsc d'un fruch  / l'os del préssec, abrecoc, etc
• òscha: rescontre, rendetz-vos, ocasion. mancar l'òscha: fr. rater le coche
• pacand (pej.) : qu'es pas plan ensenhat, qu'a pas vista que sa campanha, fr. paisan, rustre .
• pacha: gauta; gauta del cul  / entre les galtes del cul ting una franja ...
• pachard: pardal (fr. moineau)
• pachat: patatas cuèchas adobadas amb vinagre e saladas
• padèla: padena
• padelh: pade, granda cassairòla de còure, padelon
• paga: agaça
• paia: paga (tanben emplegat)
• pairau, poirau: pairòl
• paiun [payun/payün] adv: cap
• palhanchar: fr. rempailler
• palhàs, palhassa: palhissa, palhisson
• palòt: bola de nèu
• pam: costat
• pamola, paumola: palmola (hordeum disticum)
• panar: eissugar (Velai ; raubar
• panièr (far ") : fr. rompre son contrat sans préavis, retoumer chez soi avant l'heure convenue
• panta : plasentaria, blaga, mistificacion.
• paora: paur (tanben emplegat)  / paora a Beseit, broma, dorondón, boira
• papach-ros [pApa-ros] : pit-rog  / pit roch
• papas: fr. bouillie
• paraplur [paraple] : paracasuda  / paracaigudes ?
• parelh: coble (de personas)
• parentelha: parentat
• parier: unifòrme (tanben emplegat)
• parjada: tropèl
• parlicada: discors
• parpalhòla: galineta, coccinella   / mariquita (insecte)
• parpalhon: vagina
• parpand: charraire. fr. bavard
• parròpia/parròfia: parròquia. fr. paroisse
• partre: partir
• parvision: provision
• pas: còl (geografia)  / lo coll d'en Querol, colesterol no, coll d'en Seuma, Celma, pas de bestiá, pas del romeret
• passa: còl (geografia)
• passa-fin : tras que fin, tras qu'adreit
• passar per malhas : se far pas remarcar
• pastanada, pastanaia/pastenaia, pastanalha: carròta
• pastrussa: pastorèla
• pasturar (?), apasturar: paître, faire paître
• pasturau: pasquièr?. fr. pâturage ? / pastura, pasturá, pasturo, pastures, pasture, pasturem, pastureu o pasturau, pasturen (les ovelles , cabres)
• patai(s): patés. fr. patois  / vore patués

• patana: varietat de patata pels pòrcs
• patifaci : fr. tracas et mouvement que se donnent les femmes auprès des accouchées
• patirança: dificultat  / patimén
• patolhar: fr. patauger; manier salement
• pau: fr. poinçon

punsó, punzón

• pauchar: esclafar
• pauva(r): pausa(r) (tanben emplegat); repaus(ar)
• pavor: paor (tanben emplegat)  / po, por, temó, temor
• pebrada: farigola
• pechier, bichier: fr. cruche
• pèira de sucre: fr. morceau de sucre / tarró , cubito de sucre
• peiralhier: minaire de carbon
• pèiranèira: v. mioleira
• peireir: peirièra  / perera , pera ?
• peireira: potz de mina
• peireiron: minaire
• pèis: fr. pis
• pelandràs, pelandrassa: persona giganta
• pelaud: paisan, òme pesuc d'esperit e de còs, maladrech o bèl e galhard
• pelauda: femna bèla e galharda
• pelh: pel (per+lo)  / pel camí dels olivás se va al pantano de Pena
• pelha: per las pelhas: fr. dans les draps, au lit
• pelhisa: v. clujada
• pelhon: chiffon, bout de tissu
• penable: fr. pénible
• pendèir: penda (tanben emplegat)
• pendents m. pl: fr. boucles d'oreilles  / arracada, arracades ( pendientes )
• pendre v. : penjar
• penna: genest, ginèsta (tanben emplegats)
• pennar: s'aparar a cops de pè
• pensar: sonhar, donar manjar al bestial
• pentiment: colpabilitat
• perat adv. : pas perat : pas brica
• pereir: perièr
• permenar, espermenar (se) : passejar (se)
• persèc, persège, persèja, pèrsia: persèga / préssec, bresquilla, mullarero a Fraga
• persugèir: perseguièr
• pesason: fondacion
• peschador, peschadoira: vivièr
• peson: fr. piéton, pion (échecs); anc. fantassin
• petaçar (se) : fig. fr. (se) réconcilier
• petaçatge: fig. fr. réconciliation
• petadoira: fr. pétoire; moto que fa de bruch / petadora se li díe al motocultó a Beseit
• petaraba: fr. pétoire
• petarda: fusilh
• petarela: fr. arbousier
• petarèlh: petaron (ciclomotor)
• petaret: fr. silène enflé, carnillet; petaire (que peta sovent)
• pete: embriac
• peteròla: veissiga
• petiòt: pichòt, pichon, petit  / menut, minut, minuda, menuda
• petòra: embriac
• piada: fr. empreinte de pas. causir la piada: caminar amb precaucion / patejada, huella
• pial: pel
• piasons f. pl. : fondacions (d'un bastiment) / solaméns
• piauça: pic (otís)
• pibla f., pibola, pibona: pibol (tanben emplegat) (pibol: fr. peuplier noir) populus nigra
• pica delh jorn: auba  / alba, matinada, matí, aurora
• piei adv: piri
• pingar, (a)pincar: plantar, dreçar
• picgralh [pingralh] : picòt, picvèrd  / pigot, muixó, pico picapinos ?
• pinambor: topinambor
• pissau: cascada
• pinhàs: fr. grappe
• pinhar, plinhar: fr. mettre en pignons ou 'plonjons'
• pitre-roge: v. papach-ros  / pit roch, pitroch
• plaçar: adesar, rengar
• planc: fr. plancher
• planesa: platèu de ròca volcanica
• planhir, planger (plànger?), plangir: plànher; racar, regretar / plañir, plorá, 
• plaseir: plaser
• plond: prigond
• plonjon/planjon (planchon??) : fr. meule de gerbes, pignon
• plòva: pluèja  / ploure, ploguda, plou, / pluja català
• plueia, pluèia, plueja [ploedso] (Murat, Sant Flor, Chaldasaigas) : pluèja
• plueure: plòure (tanben emplegat). Plueu a plastre/còrda : plòu a coa d'ase
• poder m. (a Vinzèla) : orguèlh
• podre, poire: poder (emplegat en una partida del Puei de Doma)
• point, -a, pont, -a : ponch(-a), punt(-a) / puncha, punta
• pòla: pola
• polai, polau: nogalh
• polalha: fr. volaille
• pom, pòm m. [pwon] : poma  / mansana, poma a Beseit , pomera
• pomat: citre
• pòmpa, pompa: tarta (de pomas o de trifolas); fr. béret
• pompir: marcar lo pas, fretar los pès sul palhasson
• pompira: patana
• pompon: fr. gâteau
• ponar: fr. bouder
• poncon: tonèl
• ponhança: estrés
• ponhar: estressar
• ponhós: estressant
• ponht(-a): ponch(-a), punt(-a)
• pònt: pont
• pòrc d'Índia: pòrc marin
• pòrc fresc: lard
• pòrge: tanben fr. 'parvis de l'église'
• porra de París: fr. cive d'Angleterre
• porrat, pòrri, porrada: pòrre
• porreta: ceboleta
• portalon: fr. loquet
• posin: poleton
• postiau [puesiaw]: fr. échalas
• potaròl : campanhòl
• poton, potona: fr. cruche
• pòus f. pl. : fr. balles de céréales; poussière.
• poumon: paumon (tanben emplegat)
• prangièira, prangeira, pranhièira, pranièira: après-mèidia
• prèiche: presic
• prestir : fr. pétrir
• promeir, pormèir, promièr: primièr. botar lo charri promièr: faire Paques avant les Rameaux
• prossegier, pressegier ??: perseguièr
• prun: prunièr
• prus (aver de ") : aver d'apetit
• pudina: pudesina  / vore putput
• pueg [puet/put/puë], puei/puèi: puèg, puèi
• pueissas adv. [pësa] : puèi
• putafinar: eliminar pauc cha pauc