dimecres, 30 de maig del 2018

Lou tresor dou Felibrige (+ Index)

Aquí tos dixo informassió sobre Mistral, les seues obres, y sobretot lo dicsionari  Lo Tresaur dau Felibritge, aon está la paraula ocsitana champouirau, chapurriau.

 Lou tresor dou Felibrige : Dictionnaire provençal-français , Frédéric Mistral

https://archive.org/details/loutrsordufelibr01mist

LOU TRESOR DÓU FELIBRIGE 

ou 

DICTIONNAIRE PROVENÇAL - FRANÇAIS 

TOME I

(salta página, 12. Sello : Library sep 3 1974 University of Toronto.
A mano : PC 3376 M7 V, I)

AIX - EN - PROVENCE (los guions están separats de les paraules)
IMPRIMERIE VEUVE REMONDET - AUBIN

- Empremarié Felibrenco - 

COUS MIRABÈU, 53. 
(A mano : 20041 / 22/12/91)


AU MIEJOUR

https://oc.m.wikipedia.org/wiki/Frederic_Mistral

 origen-terme-chapurriau

Josèp Estève Frederic Mistral o pus rar Frederic Mistrau (Malhana, 8 de setembre de 1830 - 25 de març de 1914) foguèt un escrivan e lexicograf occitan de Provença. Se revelèt d'ora, tre sei 24 ans, un dei grands menaires istorics dau renaissentisme occitan e a l'encòp un dei creadors d'un dei movements mai importants per lo reviure de la lenga, lo Felibritge.
Lou tresor dou Felibrige, F. Mistral

Per encausa de la riquesa e de la qualitat de sa produccion e subretot per son òbra màger Mirèlha, recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1904 amb l'escrivan espanhòu José Echegaray. Après una recèrca prefonda dei mots de la lenga d'òc dins tota la geografia occitana, escriguèt entre 1878 e 1886 lo Tresaur dau Felibritge, qu'es encara actualament lo diccionari mai complet de la lenga occitana.
Frederic Mistral nasquèt en 1830 dins una familha de proprietaris agricòlas amonedada que viviá au Mas dau Jutge, a Malhana , Maillane. Son paire Francés Mistral, sortit d'una vielha familha de Sant Romieg, i possedissiá fòrça tèrras e quand faguèt sei 57 ans se maridèt amb Adelaïda Polinet, filha dau cònsol de Malhana, que venguèt sa segonda femna e que seriá la futura maire de Frederic. 

Frederic anèt pas a l'escòla avans nòu ans e s'impregnèt de contunh de l'occitan que se parlava per la campanha. Lei sieus estudis foguèron malaisats au començament que quauqueis escolans se trufavan de son accent e de son biais pagés, pasmens s'interessèt puei ais estudis, mai que mai a la poesia e s'assagèt a la traduccion en provençau d'una eglòga de Virgili. Anèt au Licèu Dupuy a Avinhon ont Josèp Romanilha èra mèstre d'estudis; Romanilha agiriá puei coma una mena de mentor e d'amic en l'encoratjant a escriure e a estudiar l'occitan. 
Estatua de Frederic Mistral a Arle
Estatua de Frederic Mistral a Arle
En 1847 recebèt lo Bachelierat a Nimes e tornèt a Malhana. Entamenèt un poèma de quatre cants que se sonava Lei Meissons que se publiquèt pas alora (mai que foguèt représ pus tard dins Leis Isclas d'Aur ). Escriguèt tanben a l'encòp quauquei poèmas republicans en francés. Faguèt puei d'estudis de drech a Ais de Provença (de 1848 a 1851) abans de s'avodar completament a l'escritura e a la lenga d'òc. 
Lei sieunei primierei poesias publicadas apareguèron en 1852 dins un recuelh de poèmas, Lei Provençalas, editat per Romanilha. 

 En aqueu temps seis opinions politicas èran favorablas ai republicans mai amb lo pas dau temps vendrián mai moderadas e mai contràrias a son ideologia iniciala. En 1855, a la mòrt dau paire, s'installèt amb sa maire dins lo centre de Malhana. 

 En 1854, per tau de donar de vam ai letras occitanas creèt lo Felibritge (en grafia mistralenca: ) a Fòntsegunha amb d'autrei poètas occitans: 
Teodòr Aubanèu, Josèp Romanilha, Ansèume Matieu, Pau Giera, Anfós Tavan e Joan Brunet. 

 L'espelida de Mirèlha en 1859 consagrèt Mistral coma un dei poètas màgers de la renaissença de la lenga d'òc, amb un ressòn que passèt lei frontieras dau país, e se ganhèt ansin leis elògis dau poèta francés Alphonse de Lamartine. L'escrivan, dei mai apreciats dins leis auteis esfèras parisencas, faguèt una promocion intensa de l'autor de Malhana que se vegèt lèu convidat a venir a París.
Dins la capitala francesa lo recebèron amb estrambòrd e venguèt un dei personatges pus presats dei cercles literaris. Lo sieu cap d'òbra venguèt una opèra, mesa en musica per Gounod e la primiera representacion se faguèt a París en 1864. Tornèt puei en Occitània per i escriure Calendau que se publiquèt a Avinhon dos ans puei. Aquela òbra suscitèt de controvèrsias que quauquei critics, coma per exemple lo jornalista Eugèni Garcin, acusèron Mistral de crear de discòrdias entre lo nòrd e lo sud de França.
En 1865 aculhiguèt en cò sieu lo poèta catalan Víctor Balaguer, exiliat en Provença per encausa de sa participacion a la conspiracion dau generau Prim, que pus tard lo deviá mercejar d'aquel acuelh en li fasent present d'una copa d'argent, origina de l'imne provençau Copa Santa <Coupo Santo>, escrich per lo quite Mistral.
Lou tresor dou Felibrige, provençau français

Mai tard fondèt lo Musèu Arlatenc (<Museon Arlaten>) a Arle (que s'inaugurèt en 1899), aconselhat per l'etnograf de tria lo doctor Marinhan, amb la tòca de bastir un musèu que poiriá preservar lei tradicions provençalas e gràcias a l'argent que li portèt lo Prèmi Nobel de Literatura, poguèt crompar lo palais actuau per l'assostar.
Lo prestigi de Mistral cresquèt mai e mai fins a tau ponch qu'en octòbre de 1913 lo president Poincaré venguèt vesitar Mistral. Arribat amb lo tren, s'arrestèt en gara de Graveson e aqueu 14 d'octòbre convidèt lo poèta e escrivan occitan a dinnar amb eu dins lo vagon dau president.
Deviá morir l'an seguent, lo 25 de març de 1914 a Malhana.
Son òbra capitala es Mirèlha (en grafia mistralenca: <Mirèio>), que li demandèt 8 ans d'esfòrç. Mirèlha cònta d'un biais epic l'amor d'un jovent, Vincenç, e d'una joventa, Mirèlha. Aquela istòria es comparabla a aquela de Romieu e Julieta, ça que la la lenga occitana baila una riquesa pus granda au tèxt, en mostrar la fòrça dei sentiments.
Mistral a escrich Lo Tresaur dau Felibritge <Lou Tresor dóu Felibrige> (1878-1886), que rèsta uei lo jorn lo diccionari mai ric de la lenga occitana, e un dei pus fisables per la precision dei sens, e en generau un dei pus rigorós en lexicografia. Es un diccionari bilingüe occitan-francés, en dos grands volums, englobant l'ensems dei dialèctes d'òc, e en grafia mistralenca.
Mistral, firma, signature


leis olivadas, olivada, paté olive, aceituna negra, oliva negra

La rüssida de Mistral foguèt tant importanta que la sieuna òbra lèu passèt lei termieras de l'estat francés e se comenta qu'inspirèt d'autors fòrça celèbres coma Jacint Verdaguer. Ansin, aguèt quauqueis uns dei sieus libres traduchs dins d'autrei lengas.
En catalan:
  • Una traduccion dau Poèma dau Ròse foguèt facha per José Soler Miquel en 1897 e publicada per l'Avenç.
  • María Antonia Salvá traduguèt Leis Isclas d'Aur e Mirèlha en catalan, quina faenada, es casi igual que l'occitan. 
En anglés:
En italian:
  • Diego Valeri foguèt un traductor important deis òbras de Mistral. Comencèt per Leis Isclas d'Aur e Calendau en 1912. Foguèt lo responsable de l'edicion en 1930 de Mirèlha, publicada sota lo títol Mirella (traduccion per Mario Chini). Recentament es Memòrias e Racontes qu'es estat traduch per Barbara Ferri e publicat en 1994 sota lo títol Racconti e leggende provenzali.
En espanhòu:
En alemand:
En ucraïnian:

1° Tous les mots usités dans le Midi de la France, avec leur signification française, les acceptions au propre et au figuré, les augmentations et diminutifs, et un grand nombre d'exemples et de citations d'auteurs ;
2° Les variétés dialectales et archaïques de chaque mot, avec les similaires des diverses langues romanes ;
3° Les radicaux, les formes bas-latines et les étymologies ;
4° La synonymie de tous les mots dans leurs divers sens ;
5° Le tableau comparatif des verbes auxiliaires dans les principaux dialectes ;
6° Les paradigmes de beaucoup de verbes irréguliers et les emplois grammaticaux de chaque vocable ;
7° Les expressions techniques de l'agriculture, de la marine et de tous les arts et métiers ;
8° Les termes populaires de l'histoire naturelle, avec leur tradition scientifique ;
9° La nomenclature géographique des villes, villages, quartiers, rivières et montagnes du Midi, avec les diverses formes anciennes et modernes ;
10° Les dénominations et sobriquets particuliers aux habitants de chaque localité ;
11° Les noms propres historiques et les noms de famille méridionaux ;
12° La collection complète des proverbes, dictons, énigmes, idiotismes, locutions et formules populaires ;
13° Des explications sur les coutumes, usages, mœurs, institutions, traditions et croyances des provinces méridionales ;
14° Des notions biographiques, bibliographiques et historiques sur la plupart des célébrités, des livres ou des faits appartenant au Midi.

https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/a-abalourdi.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/abalourdimen-abelimen.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/abelitri-abimant.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/abime-abouli.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/aboulicioun-abourieu.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/abourlhous-acate.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/acato-acourchimen.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/acourcho-aeroustat.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/afa-afali.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/afastiga-afeirous.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/afeissa-afichous.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/afida-aflat.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/aflata-afourca.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2021/12/afouresta-afusta.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2022/03/afustage-agafaire.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2023/11/agnela-agouloupa.html


https://tresorfelibrige.blogspot.com/2023/11/agouloupage-agoutable.html

https://tresorfelibrige.blogspot.com/2023/11/agoutado-agrapimen.html

https://tresorfelibrige.blogspot.com/2023/11/agrari-agricultour.html

https://tresorfelibrige.blogspot.com/2023/11/agriculturo-agrouva.html

https://tresorfelibrige.blogspot.com/2023/11/agrouvamen-aguesse.html

Publicat per a Cap comentari:
Etiquetes de comentaris: , , , , , , , , , ,
Ubicació: Maillane, Francia

Vivaroaupenc

Lo vivaroaupenc o vivaroalpenc es lo dialècte nòrd-occitan parlat dins lo nòrd-èst de Velai, de franjas au sud de Léger, lo nòrd de Vivarés, lo Daufinat meridional, los Aups de lenga occitana en França e en Itàlia e a la Gàrdia en Calàbria (lo bas-vivarés, nòrd-occitan el tanben, es pas de vivaroaupenc, mas la varietat nòrd-cevenòla dau lengadocian).

 Lo nom de vivaroaupenc lo devèm au lingüista Pèire Bèc dempuei los ans 1970, es lo nom que mai s'utiliza encuei. D'unes especialistas an donat tanben d'autres noms au vivaroaupenc: aupenc-daufinenc (Juli Ronjat), nòrd-provençal (Joan Glaudi Bouvier), anfizonic e lo domeni dialectau essent l'Anfizòna (Pèire Nauton); o encara aupenc, provençal aupenc, gavòt dins un sens alarjat (normalament l'aupenc e lo gavòt son de subdivisions dau vivaroaupenc, vejatz çai sota). Açí del valensiá es metátesis de çai.

 Sa caracteristica principala es la chaüta de las dentalas intervocalicas latinas simplas : chantaa (o chantaia) per c(h)antada, monea per moneda, bastia (o bastiá) per bastida, maür per madur. Lo vivaroaupenc, tocant a las T finalas tonicas representa un estat intermediari entre la situacion dels autres dialèctes occitans e la del francés (E del francoprovençal) : non i a convergéncia de fòrma entre d’una part los mots de formacion populara eissits d’un etimon que presenta una T simple intervocalica en sillaba finala (ex. latin GRATU, PRATU, BONITATE, CIVITATE, FORTUNATU, LAXATU, STATU, MARITU, PARTITU, BATTUTU > grat, prat, bontat, ciutat, fortunat, laissat, estat, marit, partit, batut), e d’autra part los mots de formacion populara venguts d’un etimon en TT (o PT), o los mots que provenon d'un manlèu sabent al latin, (CATTU, PLATTU, *RATTU, *PETTITTU, SEPTE, SOLU+ITTU ; status, discretus, spiritus > c(h)at, plat, rat, petit, sèt, solet ; estat, discret, esperit) ; quand lo vivaroaupenc presenta, com lo francés, doas serias distintas : 1) /gra/, /pra/, /buntˈa/, /siwt'a/, /furtyn'a/, /lejs'a/, /est'a/, /mar'i/, /part'i/, /bat' y/ ; 2) /ʧat/, /plat/, /rat/, /pet'it/, /sɛt/, /sul'et/ ; /est'at/, /diskr'et/, /esper'it/. La desinéncia verbala de primiera persona i es -o (coma en francoprovençal, italian, chapurriau, castelhan, galego, portugués): parlo per parli o parle.
yo parlo lo chapurriau
Un trach frequent mas non sistematic es lo rotacisme de l (passatge a r): barma per balma o bauma, escòra per escòla, saraa (o saraia) per salada. Los parlars aupencs (stricto sensu) an mantengut la prononciacion de la r finala dels infinitius com al valensiá (çò qu'es excepcional en occitan modèrne) e la m finala dels noms prononciada "-mp".  Lo vivaroaupenc ten en general lo vocabulari de l'occitan amb los eventuals cambiaments fonetics del nòrd-occitan, mas a tanben de formas lexicas especificas (arcaïsmes e mots diferents de la rèsta de l'occitan) que plan sovent son comunas amb los dialèctes lemosin e auvernhat. Aqueste lexic conten de tèrmes tanben emplegats endacòm mai, pasmens los avèm pas excluses per l'amor de donar una mòstra del vocabulari vivaroaupenc. afiquet: àbit, vestit, pelha, guelha arlèri: original, babòi ateirar: recaptar, arranjar, adaptar aüra : ara aure: autre ; autra causa baraiar/barraiar/baralhar?: s'agitar brisa (una) : momenton chalaa: traça en la nèu chamin: camin. sobre chamin: pel camin chavalh, chavau: caval chorma: grope, còlha daube: ambe dissande: dissabte divèrt: disavèrt; dolent, marrit entalabordir: estordir eissubliar: oblidar embabiolar, embabiaular: enfaitilhar amb de mots  / embaucar castellano enlojar(s'): obstruir enquesiam (mai): endacòm (mai) entrapar: plantar, atrapar esgrasar: gratar esmaiar: inquietar, estonar; ocupar, afarar eüra: ara fachina : nina, patòta, popada, popèia fesclard: embuc fuèc: fuòc galar (se) : s’amusar gangalhar (se) : brandar garna: branca de conifèr amb las agulhas  / branca de pi en agulles gibar: secotir golalhon: gargalhon   / garganchó, gargall guinhar: bolegar jarri: buòu, brau laïns: dedins, lahens/laguens gascon liéger: legir, léger lucar: gaitar (tanben emplegat) mièijorn: miègjorn nipat: original (persona estranha) ordis: otilhs paniòu: nesci, pauc desgordit paparòt: pureia, sopa patir: suportar pereu: tanben pialar: escorçar  / escorsá, pelá, traure la escorsa de un abre, pi, antes de arrossegá piana: pantofla pifraire: golut quesar: calhar, tàiser quistar: recampar (d'argent, de causas) rata penaa, rata pena, rata plena, rata pen(n)ata, rata penada, rata penat, rata bòrnha, rata voroira («soritz que pana») / murciélago, rata penada recèure: recebre  / ressibí ? recordari: pensada, tèsta (al figurat) remieutar : murmurar  / remugá en este sentit, no en lo dels rumiáns ren: res. quauque ren aure: quauque ren mai / rien français, res chapurriau, no res repuar: reprendre, recomençar soca: còlha tabalòri: nesci taravèla: foradoira, traucadoira tege: fart uau [jaw] : uèlh (tanben emplegat) / ull  , ojo castellano, Auge alemán, eye inglés varalh : tap (trafec rotièr) vès: en cò de; vèrs / en contra de ? I a dos grands sosdialèctes. L'aupenc (vivaroaupenc de l'èst) se parla dins los Aups, çò es dins las Valadas Occitanas (estat italian), los Auts Aups, lo nòrd e lo centre dels Aups Maritims e lo nòrd e lo centre dels Aups d'Auta Provença. Se caracteriza per una fonetica fòrça conservatritz, ont sovent se pronóncia totas las consonantas finalas coma en occitan medieval, en particular la -r finala dels vèrbs a l'infinitiu e de las terminasons -ier, -aor, -ior (per -ador, -idor). Tanben se pòt auvir, dins certans parlars, las finalas intactas -m [m], -rn [rn], -rm [rm], -lm [lm]. Se subdividís en doas sosvarietats segon Robèrt Lafont: Lo cisaupenc o aupenc oriental dins las Valadas Occitanas (estat italian). Una autra classificacion, segon Felip Martèl, parla de l'inaupenc, que correspònd aproximativament au cisaupenc, mas en exclusent las Valadas Occitanas del nòrd e en apondent Cairàs. Lo gavòt subre lo pendís occidentau dels Alps (estat francés). Lo vivarodaufinenc (vivaroaupenc de l'oèst) se parla dins lo sud d'Isèra, Droma, lo nòrd de Vivarés (Ardecha), lo nòrd-èst de Velai o dau Naut Léger (vèrs Sinjau) e dins de franjas al sud de Léger (vèrs Sant Bonet dau Chastèl e Lo Borg d'Argentau). Se caracteriza per una fonetica mai evolutiva, pròcha de las tendéncias de l'auvernhat e dau lemosin, en amudissent las consonantas finalas. Segon Felip Martèl, i a doas sosvarietats: Lo vivarovelaiés a l'oèst de Ròse (nòrd-èst de Velai, franjas de Léger e nòrd de Vivarés : Naut Vivarés, Botèiras). Lo rodanodaufinenc en Droma e dins lo sud d'Isèra. Chal ben precisar que lo bas-vivarés (o sud-vivarés) es un parlar lengadocian e non pas vivaroaupenc. En cisaupenc (varietat de vivaroaupenc de las Valadas Occitanas), doas nòrmas se fan concurréncia, la nòrma classica e la nòrma de l'Escòla dau Pò.  

Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan cisaupenc (extrach de la Declaracion Universala dels Dreches Umans) Un tablèu mai complet de totas las nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article occitan.
Nòrma classica Nòrma de l'Escòla dau Pò
Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotaas de rason e de consciéncia e lor chal agir entre elas amb un esperit de frairesa. Toutes les persounes naisoun liures e egales en dignità e en drech. Soun douta de razoun e de counsiensio e lour chal agir entre eles amb (/bou) un esperit de freireso.
 
  • Mots du Champsaur, Hautes-Alpes, Claudette Germ
  • Anghilante D. & Bianco G., 2002, Parlar, lèser, escriure en occitan alpenc oriental, Regione Piemonte / Chambra d’òc.
  • BRONZAT Franc, MARTÈL Felip (1983), L'espandi dialectau aupenc, assag de descripcion, Revista Novel temp.
  • Comission internacionala per la normalizacion linguística de l’occitan alpin 2008, Nòrmas ortogràficas, chausias morfològicas e vocabulari de l’occitan alpin oriental, Coni, Espaci occitan / Regione Piemonte.
  • Chambon J.-P., 2003, « La déclinaison en ancien occitan ou : comment s’en débarrasser ? Une réanalyse descriptive non orthodoxe de la flexion substantivale », RLiR, n° 67.
  • DALBERA Jean Philippe, 1994. Les parlers des Alpes- Maritimes, étude comparative, essai de recontruction, ed. Association Internationale d’Etudes Occitanes, Londras (Anglaterra), 1984, 750 p.
  • Deledar J., 1995, Grammaire des parlers Couserannais, IEO-Arièja, Loubières (09).
  • Deledar J. &t Poujade P., 2001, L’occitan parlé en Ariège, Pamiers, Cercle Occitan Prosper Estieu.
  • Desrozier P. & Ros J., 1974, L’ortografia occitana, lo lemosin, CEO, Université de Montpellier III.
  • De Stefano A. 1909, La Noble leçon des vaudois du Piémont, Paris, Honoré Champion.
  • Di Lizan P. 1986, Occitano Alpino. Cenni storici, grammatica, vangelo di S. Marco, Cuneo, Primalpe.
  • Griset I. 1966, La parlata provenzaleggiante di Inverso Pinasca (Torino) e la penetrazione del piemontese in Val Perosa e val San Martino, Giappichelli Editore, Torino, 182 p.
  • Hirsch, E., 1978, Provenzalische Mundarttexte aus Piemont, Tübingen, Max Niemeyer Verlag.
  • L’occitano dell’alta Val Pellice, studio morfologico, 2007, Provincia di Torino / Comunità montana Val Pellice - Società di studi valdesi.
  • Lafont R., 1971, L’ortografia occitana, sos principis, CEO, Université de Montpellier III.
  • Lafont R., 1972, L’ortografia occitana, lo provençau, CEO, Université de Montpellier III, 74 p.
  • Morosi G. 1890, L’odierno linguaggio dei Valdesi del Piemonte, AGI, t. XI, pp. 309416.
  • Pons T. 1968, « Georges Morel, prosateur occitan du XVIème siècle  », Annales de l’Institut d’Etudes Occitanes, 4ème série, n° 3 pp. 341-347.
  • Pons T. & Genre A., 2003, Prontuario morfologico del dialetto occitano-provenzale alpino della Val Germanasca, Pinerolo, Alzani editore.
  • REVEST Laurenç, 2002. Lingüística sincrònica, lo parlar vivaroalpin de Berra (Alps Maritimas), airal trivalent entre vivaroalpin maritime, creissent e meian. 4 p. trabalh presentat a la universitat de Niça, facultat de Letras.
  • REVEST Laurenç, 2003. Le vivaroalpin maritime (dit gavot) et la zone au contact du niçois et du provençal dans les Alpes Maritimes, 135 p. Memòria de Mestritge.
  • Sibille J., 2003, La Passion de saint André, drame religieux de 1512 en occitan briançonnais  : édition critique, étude linguistique comparée, thèse de l’Université de Lyon II.
  • Sibille Jean 2008, «  Les formes en -i issues du nominatif pluriel de la 2ème déclinaison latine, en occitan  : essai d’approche panchronique  », in Fréchet C. (dir.), Langues et cultures de France et d’ailleurs. Hommage à Jean-Baptiste Martin, Lyon, PUL, pp. 233-250.
  • Telmon T. & Canobbio S., 2004-..., Atlante linguistico del Piemonte occidentale, Torino Priuli & V


Publicat per a Cap comentari:
Etiquetes de comentaris: , , , , , , , , , , , , , ,
Ubicació: Trith-Saint-Léger, Francia
Subscriure's a: Missatges (Atom)