Lo nom de vivaroaupenc lo devèm au lingüista Pèire Bèc dempuei los ans 1970, es lo nom que mai s'utiliza encuei. D'unes especialistas an donat tanben d'autres noms au vivaroaupenc: aupenc-daufinenc (Juli Ronjat), nòrd-provençal (Joan Glaudi Bouvier), anfizonic e lo domeni dialectau essent l'Anfizòna (Pèire Nauton); o encara aupenc, provençal aupenc, gavòt dins un sens alarjat (normalament l'aupenc e lo gavòt son de subdivisions dau vivaroaupenc, vejatz çai sota). Açí del valensiá es metátesis de çai.
Sa caracteristica principala es la chaüta de las dentalas intervocalicas latinas simplas : chantaa (o chantaia) per c(h)antada, monea per moneda, bastia (o bastiá) per bastida, maür per madur. Lo vivaroaupenc, tocant a las T finalas tonicas representa un estat intermediari entre la situacion dels autres dialèctes occitans e la del francés (E del francoprovençal) : non i a convergéncia de fòrma entre d’una part los mots de formacion populara eissits d’un etimon que presenta una T simple intervocalica en sillaba finala (ex. latin GRATU, PRATU, BONITATE, CIVITATE, FORTUNATU, LAXATU, STATU, MARITU, PARTITU, BATTUTU > grat, prat, bontat, ciutat, fortunat, laissat, estat, marit, partit, batut), e d’autra part los mots de formacion populara venguts d’un etimon en TT (o PT), o los mots que provenon d'un manlèu sabent al latin, (CATTU, PLATTU, *RATTU, *PETTITTU, SEPTE, SOLU+ITTU ; status, discretus, spiritus > c(h)at, plat, rat, petit, sèt, solet ; estat, discret, esperit) ; quand lo vivaroaupenc presenta, com lo francés, doas serias distintas : 1) /gra/, /pra/, /buntˈa/, /siwt'a/, /furtyn'a/, /lejs'a/, /est'a/, /mar'i/, /part'i/, /bat' y/ ; 2) /ʧat/, /plat/, /rat/, /pet'it/, /sɛt/, /sul'et/ ; /est'at/, /diskr'et/, /esper'it/. La desinéncia verbala de primiera persona i es -o (coma en francoprovençal, italian, chapurriau, castelhan, galego, portugués): parlo per parli o parle.
Un trach frequent mas non sistematic es lo rotacisme de l (passatge a r): barma per balma o bauma, escòra per escòla, saraa (o saraia) per salada. Los parlars aupencs (stricto sensu) an mantengut la prononciacion de la r finala dels infinitius com al valensiá (çò qu'es excepcional en occitan modèrne) e la m finala dels noms prononciada "-mp". Lo vivaroaupenc ten en general lo vocabulari de l'occitan amb los eventuals cambiaments fonetics del nòrd-occitan, mas a tanben de formas lexicas especificas (arcaïsmes e mots diferents de la rèsta de l'occitan) que plan sovent son comunas amb los dialèctes lemosin e auvernhat. Aqueste lexic conten de tèrmes tanben emplegats endacòm mai, pasmens los avèm pas excluses per l'amor de donar una mòstra del vocabulari vivaroaupenc. afiquet: àbit, vestit, pelha, guelha arlèri: original, babòi ateirar: recaptar, arranjar, adaptar aüra : ara aure: autre ; autra causa baraiar/barraiar/baralhar?: s'agitar brisa (una) : momenton chalaa: traça en la nèu chamin: camin. sobre chamin: pel camin chavalh, chavau: caval chorma: grope, còlha daube: ambe dissande: dissabte divèrt: disavèrt; dolent, marrit entalabordir: estordir eissubliar: oblidar embabiolar, embabiaular: enfaitilhar amb de mots / embaucar castellano enlojar(s'): obstruir enquesiam (mai): endacòm (mai) entrapar: plantar, atrapar esgrasar: gratar esmaiar: inquietar, estonar; ocupar, afarar eüra: ara fachina : nina, patòta, popada, popèia fesclard: embuc fuèc: fuòc galar (se) : s’amusar gangalhar (se) : brandar garna: branca de conifèr amb las agulhas / branca de pi en agulles gibar: secotir golalhon: gargalhon / garganchó, gargall guinhar: bolegar jarri: buòu, brau laïns: dedins, lahens/laguens gascon liéger: legir, léger lucar: gaitar (tanben emplegat) mièijorn: miègjorn nipat: original (persona estranha) ordis: otilhs paniòu: nesci, pauc desgordit paparòt: pureia, sopa patir: suportar pereu: tanben pialar: escorçar / escorsá, pelá, traure la escorsa de un abre, pi, antes de arrossegá piana: pantofla pifraire: golut quesar: calhar, tàiser quistar: recampar (d'argent, de causas) rata penaa, rata pena, rata plena, rata pen(n)ata, rata penada, rata penat, rata bòrnha, rata voroira («soritz que pana») / murciélago, rata penada recèure: recebre / ressibí ? recordari: pensada, tèsta (al figurat) remieutar : murmurar / remugá en este sentit, no en lo dels rumiáns ren: res. quauque ren aure: quauque ren mai / rien français, res chapurriau, no res repuar: reprendre, recomençar soca: còlha tabalòri: nesci taravèla: foradoira, traucadoira tege: fart uau [jaw] : uèlh (tanben emplegat) / ull , ojo castellano, Auge alemán, eye inglés varalh : tap (trafec rotièr) vès: en cò de; vèrs / en contra de ? I a dos grands sosdialèctes. L'aupenc (vivaroaupenc de l'èst) se parla dins los Aups, çò es dins las Valadas Occitanas (estat italian), los Auts Aups, lo nòrd e lo centre dels Aups Maritims e lo nòrd e lo centre dels Aups d'Auta Provença. Se caracteriza per una fonetica fòrça conservatritz, ont sovent se pronóncia totas las consonantas finalas coma en occitan medieval, en particular la -r finala dels vèrbs a l'infinitiu e de las terminasons -ier, -aor, -ior (per -ador, -idor). Tanben se pòt auvir, dins certans parlars, las finalas intactas -m [m], -rn [rn], -rm [rm], -lm [lm]. Se subdividís en doas sosvarietats segon Robèrt Lafont: Lo cisaupenc o aupenc oriental dins las Valadas Occitanas (estat italian). Una autra classificacion, segon Felip Martèl, parla de l'inaupenc, que correspònd aproximativament au cisaupenc, mas en exclusent las Valadas Occitanas del nòrd e en apondent Cairàs. Lo gavòt subre lo pendís occidentau dels Alps (estat francés). Lo vivarodaufinenc (vivaroaupenc de l'oèst) se parla dins lo sud d'Isèra, Droma, lo nòrd de Vivarés (Ardecha), lo nòrd-èst de Velai o dau Naut Léger (vèrs Sinjau) e dins de franjas al sud de Léger (vèrs Sant Bonet dau Chastèl e Lo Borg d'Argentau). Se caracteriza per una fonetica mai evolutiva, pròcha de las tendéncias de l'auvernhat e dau lemosin, en amudissent las consonantas finalas. Segon Felip Martèl, i a doas sosvarietats: Lo vivarovelaiés a l'oèst de Ròse (nòrd-èst de Velai, franjas de Léger e nòrd de Vivarés : Naut Vivarés, Botèiras). Lo rodanodaufinenc en Droma e dins lo sud d'Isèra. Chal ben precisar que lo bas-vivarés (o sud-vivarés) es un parlar lengadocian e non pas vivaroaupenc. En cisaupenc (varietat de vivaroaupenc de las Valadas Occitanas), doas nòrmas se fan concurréncia, la nòrma classica e la nòrma de l'Escòla dau Pò.
Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan cisaupenc (extrach de la Declaracion Universala dels Dreches Umans) Un tablèu mai complet de totas las nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article occitan. |
|
|---|---|
| Nòrma classica | Nòrma de l'Escòla dau Pò |
| Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotaas de rason e de consciéncia e lor chal agir entre elas amb un esperit de frairesa. | Toutes les persounes naisoun liures e egales en dignità e en drech. Soun douta de razoun e de counsiensio e lour chal agir entre eles amb (/bou) un esperit de freireso. |
- Mots du Champsaur, Hautes-Alpes, Claudette Germ
- Alibert L., 1976, Sa Gramatica occitana segons los parlars lengadocians, Montpellier, CEO, 2a edicion.
- Anghilante D. & Bianco G., 2002, Parlar, lèser, escriure en occitan alpenc oriental, Regione Piemonte / Chambra d’òc.
- BRONZAT Franc, MARTÈL Felip (1983), L'espandi dialectau aupenc, assag de descripcion, Revista Novel temp.
- Carrera A. 2007, Gramatica aranesa, Lleida, Pagès Editor. Aranés.
- Comission internacionala per la normalizacion linguística de l’occitan alpin 2008, Nòrmas ortogràficas, chausias morfològicas e vocabulari de l’occitan alpin oriental, Coni, Espaci occitan / Regione Piemonte.
- Chambon J.-P., 2003, « La déclinaison en ancien occitan ou : comment s’en débarrasser ? Une réanalyse descriptive non orthodoxe de la flexion substantivale », RLiR, n° 67.
- DALBERA Jean Philippe, 1994. Les parlers des Alpes- Maritimes, étude comparative, essai de recontruction, ed. Association Internationale d’Etudes Occitanes, Londras (Anglaterra), 1984, 750 p.
- Deledar J., 1995, Grammaire des parlers Couserannais, IEO-Arièja, Loubières (09).
- Deledar J. &t Poujade P., 2001, L’occitan parlé en Ariège, Pamiers, Cercle Occitan Prosper Estieu.
- Desrozier P. & Ros J., 1974, L’ortografia occitana, lo lemosin, CEO, Université de Montpellier III.
- De Stefano A. 1909, La Noble leçon des vaudois du Piémont, Paris, Honoré Champion.
- Di Lizan P. 1986, Occitano Alpino. Cenni storici, grammatica, vangelo di S. Marco, Cuneo, Primalpe.
- Griset I. 1966, La parlata provenzaleggiante di Inverso Pinasca (Torino) e la penetrazione del piemontese in Val Perosa e val San Martino, Giappichelli Editore, Torino, 182 p.
- Hirsch, E., 1978, Provenzalische Mundarttexte aus Piemont, Tübingen, Max Niemeyer Verlag.
- L’occitano dell’alta Val Pellice, studio morfologico, 2007, Provincia di Torino / Comunità montana Val Pellice - Società di studi valdesi.
- Lafont R., 1971, L’ortografia occitana, sos principis, CEO, Université de Montpellier III.
- Lafont R., 1972, L’ortografia occitana, lo provençau, CEO, Université de Montpellier III, 74 p.
- Morosi G. 1890, L’odierno linguaggio dei Valdesi del Piemonte, AGI, t. XI, pp. 309416.
- Pons T. 1968, « Georges Morel, prosateur occitan du XVIème siècle », Annales de l’Institut d’Etudes Occitanes, 4ème série, n° 3 pp. 341-347.
- Pons T. & Genre A., 2003, Prontuario morfologico del dialetto occitano-provenzale alpino della Val Germanasca, Pinerolo, Alzani editore.
- REVEST Laurenç, 2002. Lingüística sincrònica, lo parlar vivaroalpin de Berra (Alps Maritimas), airal trivalent entre vivaroalpin maritime, creissent e meian. 4 p. trabalh presentat a la universitat de Niça, facultat de Letras.
- REVEST Laurenç, 2003. Le vivaroalpin maritime (dit gavot) et la zone au contact du niçois et du provençal dans les Alpes Maritimes, 135 p. Memòria de Mestritge.
- Sibille J., 2003, La Passion de saint André, drame religieux de 1512 en occitan briançonnais : édition critique, étude linguistique comparée, thèse de l’Université de Lyon II.
- Sibille Jean 2008, « Les formes en -i issues du nominatif pluriel de la 2ème déclinaison latine, en occitan : essai d’approche panchronique », in Fréchet C. (dir.), Langues et cultures de France et d’ailleurs. Hommage à Jean-Baptiste Martin, Lyon, PUL, pp. 233-250.
- Telmon T. & Canobbio S., 2004-..., Atlante linguistico del Piemonte occidentale, Torino Priuli & V
- De l’adaptation de la graphie dite classique de l’occitan aux variétés les plus atypiques : Le cas de -t final en vivaro-alpin et de -s du pluriel en cisalpin méridional, Jean Sibille
- Sit sus l'occitan vivaroaupenc de Velai e Vivarés
- Sit sus l'occitan vivaroaupenc dau Vivarés Naut
- Presentacion del gavòt berrenc o palhonenc pel lingüista Laurenç Revèst
- Imatgièr italian - occitan aupenc per la mainada
- Pechon lexic d'alpin d'òc, Hardryan e Pénélope Devirieux sus Calameo
- Pechon lexic d'alpin d'òc, Hardryan e Pénélope Devirieux
- Lexic del vivaroaupenc e del vivarés, Didier Grange, 2008
- Lexic francés - occitan aupenc, Andrieu Faure, 2009
- Apréner la lenga e lo vocabulari occitan vivaroaupenc
- Lexic del gavòt
- Presentacion e caracteristicas del gavòt
- Gramatica del gavòt de Molièras
- Provèrbes e dichas de Molièras
- Comptinas de Molièras
- Lexic del bòsc e las plantas de Molièras
- Lexic plurilingüe de Lo Vernant (Valadas)
